พัฒนารายวิชาศึกษาทั่วไป: เรียนรู้ "การศึกษาชุมชน" จากประธานสาขาวิชาพัฒนาชุมชน"

สำนักศึกษาทั่วไปจัดการเรียนการสอนรายวิชา "หนึ่งหลักสูตรหนึ่งชุมชน" มาตั้งแต่ปีการศึกษา ๒๕๕๘ หนึ่งในบทเรียนสำคัญที่เรากำหนดให้นิสิตมหาวิทยาลัยมหาสารคามต้องเรียนคือ "การศึกษาพัฒนาชุมชน" และผู้ที่น่าจะรู้เรื่องนี้ดีที่สุดท่านหนึ่งก็คือ ประธานสาขาวิชาพัฒนาชุมชน" คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ อาจารย์สายไหม ไชยศิรินทร์ วันนี้โอกาสดี เอาคลิปวีดีโอที่ท่านบรรยายมาศึกษาจับประเด็น จะได้นำเอาแก่นที่เห็นส่งต่อให้อาจารย์ผู้สอนต่อไป

ท่านบรรยายใน ๓ ประเด็นสำคัญ อันเป็นความรู้เบื้องต้นที่ทุกคนที่จะเข้าไปเรียนรู้เพื่อพัฒนาสังคม โดยเฉพาะการกิจกรรมการเรียนรู้ของรายวิชา "หนึ่งหลักสูตรหนึ่งชุมชน" ได้แก่ ๑) นิยามและความสำคัญ ๒) วิธีการศึกษาชุมชน และจรรยาบรรณในการศึกษาชุมชน

ความหมายของ "ชุมชน" ในบริบทของรายวิชา "หนึ่งหลักสูตรหนึ่งชุมชน"

ชุมชนมีความหมายที่หลากหลายมาก
ส่วนใหญ่คนมักนึถถึงภาพชุมชน สิ่งก่อสร้าง หมู่บ้าน
มาร์วิน อี.โอลเซน บอกว่า ชุมชนคือ "องค์กรทางสังคมประเภทหนึ่ง"
เออร์วิน ที. แซนเดอร์ส บอกว่า ชุมชน "เป็นกลุ่มบุคคลหลายๆ กลุ่มมารวมกันในบริเวณเดียวกัน ภายใต้กฎหมายหรือข้อบังคับอันเดียวกัน"
เดนนิส อี. พอพลิน บอกว่า ชุมชนคือ "กลุ่มคนที่มีความร่วมมือกัน มีความรู้สึกเป็นเจ้าของชุมชนร่วมกัน"
ศาสตราจารย์ สัญญาวิวัฒน์ นักสังคมวิทยาอาวุโสของสังคมไทย ได้ให้ความหมายของชุมชนไว้ว่า "องค์การทางสังคมอย่างหนึ่งที่มีอาณาเขตครอบคลุมท้องถิ่นหนึ่ง ที่ปวงสมาชิกสามารถบรรลุถึงความต้องการพื้นฐานส่วนใหญ่และสามารถแก้ไขปัญหาส่วนใหญ่ในชุมชนของตนเองได้"
ศาตราจารย์ นพ.ประเวศ วะสี ราษฎรอาวุโสของสังคมไทย ได้ให้ความหมายว่า " การที่คนจำนวนหนึ่งมีวัตถุประสงค์ร่วมกัน มีความเอื้ออาทรต่อกัน มีความพยายามทำอะไรร่วมกัน มีการรับรู้ร่วมกันซึ่งรวมถึงการติดต่อสื่อสารกัน
การนิยามความหมายมาจากหลายศาสตร์ ได้แก่

ภูมิศาสตร์ คือ มีอาณาเขต อาณาบริเวณ พื้นที่
สังคมวิทยา คือ ความสัมพันธ์ของคน วัฒนธรรม วิถีชีวิต แบบแผนการดำเนินชีวิต
มานุษยวิทยา คือ มีอุดมการณ์ จิตวิญญาณ และเป้าหมายในการพัฒนาร่วมกัน
จิตวิทยา คือ การมีสำนึกร่วมกัน มีความรู้สึกเป็นพี่เป็นน้องกัน

ความหมายในทัศนะเดิม (ชุมชนร่วมสมัย) มักเข้าใจว่าชุมชนคือ หมู่บ้าน ซึ่งมีคน ความสัมพันธ์ของคน และมีพื้นที่ๆ ชัดเจน หรือสรุปว่า ชุมชนคือ "กลุ่มคนที่มาอยู่ร่วมกันในเขตหรือบริเวณเดียวกัน มีวิถีการดำเนินชีวิต มีปฏิสัมพันธ์ต่อกันและกัน อยู่ภายใต้กฎระเบียบหรือกฎเกณฑ์ทางสังคมเดียวกัน
เมื่อมีมีความเจริญรุ่งเรือง "ชุมชน" ไม่ได้หมายถึงชุมชนในลักษณะหมู่บ้านแล้ว วิถีชีวิตของคนในชุมชนที่เปลี่ยนไป ชุมชนมีลักษณะแตกต่างกัน แบ่งออกเป็น ๒ ประเภท ตามลักษณะความสัมพันธ์ของคน คือ ชุมชนชนบทและชุมชนเมือง

ชุมชนชนบท เป็นชุมชนที่ประชุากรยังไม่หนาแน่น อาจแบ่งเป็นสองลักษณะคือ ชุมชนชนบทแบบดั้งเดิมที่คนในชุมชนมีอาชีพและฐานะทางเศรษฐกิจคล้ายคลึงกัน และชุมชนชนบททั่วไป ที่ผู้คนต้องดิ้นรนหาเลี้ยงชีพมากขึ้น มีความต้องการผลิต มีการกู้ยืมเงิน ฯลฯ เริ่มเกิดความแตกต่างหลากหลายด้านอาชีพและฐานะทางการเงินมากขึ้น อย่างไรก็ตาม ชุมชนแบบนี้จะมีการดำเนินชีวิตแบบเศรษฐกิจเลี้ยงตนเอง
ชุมชนเมือง เป็นชุมชนที่มีความหนาแน่นของประชากรมาก คนมีการแบ่งแยก บุกรุกและกระจายออกจากศูนย์กลางของเมือง เป็นชุมชนที่มีพลวัตรสูง คือมีการเปลี่ยนแปลงรวดเร็ว มักเป็นชุมชนของคนจน เป็นคนจนในเมืองซึ่งไปอาศัยร่วมกันในแหล่งรับจ้างใช้แรงงาน

ชุมชนทัศนะใหม่ในยุคโลกาภิวัตน์ เป็นชุมชนไร้พรมแดน เป็น "เครือข่ายพื้นที่่ชุมชนทางอากาศ" มีองค์ประกอบสำคัญคือ คนและความสัมพันธ์ของคน ซึ่งมีความสนใจและความต้องการเดียวกัน เช่น ชุมชนออนไลน์ เครือข่ายผู้ใช้เฟสบุ๊ค ชุมชนคนรักป่า เป็นต้น
ทั้งในทัศนะเดิมและทัศนะใหม่ สามารถสรุปความหมายของชุมชนออกเป็น ๓ แบบ ได้แก่

พื้นที่ทางภูมิศาสตร์ คือ อยู่ร่วมกัน อยู่ในพื้นที่เดียวกัน
กลุ่มทางสังคม คือ มีความสนใจเหมือนกันหรือคล้ายกัน
องค์กรทางสังคม คือ มีกฎเกณฑ์หรือระเบียบร่วมกัน

โครงสร้างทางสังคม หมายถึง ระบบความสัมพันธ์อย่างเป็นระเบียบของกลุ่มคนที่มารวมกันในสังคม อาจแบ่งได้เป็น ๒ ประเภท ได้แก่ องค์การทางสังคมและสถาบันทางสังคม

องค์การทางสังคม คือกลุ่มคนที่มีการสร้างกฏระเบียบหรือข้อตกลงของชุมชน เช่น ความเชื่อ ค่านิยม บรรทัดฐาน สถานภาพ บทบาท ซึ่งในชุมชนแบบดั้งเดิมจะสืบทอดต่อกันแบบจารีตประเพณี เช่น

กลุ่มสังคม
ครอบครัว
ชุมชน
ชนชั้น
ฯลฯ

สถาบันทางสังคม คือ สิ่งที่คนส่วนรวมในสังคมจัดตั้งขึ้นเพราะเห็นประโยชน์ว่ามีความต้องการและจำเป็นแก่วิถีชีวีต เป็นรูปแบบพฤติกรรมของสมาชิกในสังคม เช่น

สถาบันครอบครัว
สถาบันการศึกษา เช่น โรงเรียน ศูนย์เรียนรู้ ฯลฯ อาจมีทั้งเป็นทางการและไม่เป็นทางการ
สถาบันทางศาสนา เช่น วัด สำนักสงฆ์ ฯลฯ
สถาบันด้านการเมือง เศรษฐกิจ ศิลปะ นันทนาการ อนามัยสาธารณสุข วิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี
เป็นต้น

เนื่องจากรายวิชา ๑ หลักสูตร ๑ ชุมชน เป็นรายวิชาที่นิสิตจากทุกหลักสูตรระดับปริญญาตรีต้องเรียน ทำให้ลักษณะของชุมชนที่สอดคล้องกับธรรมชาติของสาขาหรือหลักสูตรแตกต่างกันมาก ดังนั้น ความหมายของชุมชนในบริบทของรายวิชา ๑ หลักสูตร ๑ ชุมชน จึงควรกำหนดให้ครอบคลุมความหมายทั้งหมดที่กล่าวมา และมีความยืดหยุ่นเพื่อส่งเสริมให้เกิดความคิดสร้างสรรค์และเกิดประโยชน์สูงสุดต่อทั้งผู้เรียนและชุมชน
ชุมชนในบริบทของรายวิชา ๑ หลักสูตร ๑ ชุมชน หมายถึง กลุ่มคนที่อาศัยอยู่ในอาณาบริเวณเดียวกัน หรือกลุ่มคนที่มีความสนใจเหมือนกัน หรือองค์กรทางสังคมที่มีการใช้กฎเกณฑ์หรือกฎระเบียบร่วมกัน ที่สมาชิกมีปฏิสัมพันธ์กันหรือความสัมพันธ์กันหรือมีการรับรู้ร่วมกัน มีการสื่อสารเพื่อทำอะไรร่วมกัน
ดังนั้น "ชุมชน" ในรายวิชา ๑ หลักสูตร ๑ ชุมชน จึงเป็นชุมชนที่แตกต่างหลากหลายไปตามธรรมชาติทางวิชาการของแต่ละหลักสูตร เช่น

ชุมชนเชิงพื้นที่ (กำหนดอาณาบริเวณ) เช่น หมู่บ้าน เทศบาล ฯลฯ
ชุมชนที่เป็นกลุ่มคน (มีความสนใจเดียวกัน) เช่น กลุ่มแม่บ้าน กลุ่มผู้เลี้ยงปลา กลุ่มทำฟาร์มเห็ด สมาคม ครูสอนสาระวิชาเดียวกัน ฯลฯ
ชุมชนสถาบันทางสังคม เช่น โรงเรียน มหาวิทยาลัย วัด ฯลฯ
ชุมชนนักปฏิบัติ (Coperative Community; CoP) หรือชุมชนทางวิชาชีพ (Professional Learning Community) เช่น ครู อาจารย์ ช่างยนต์ มัคคุเทศก์ ฯลฯ
ชุมชนเชิงเศรษฐกิจ ซึ่งครอบคลุมถึงการซื้อขายออนไลน์ด้วย เช่น ตลาดนัด ตลาดนัดออนไลน์ ฯลฯ
ฯลฯ

ความหมายของการพัฒนาชุมชน

คำว่า "พัฒนา" หมายถึง กระบวนการเปลี่ยนแปลงจากสภาพหนึ่งไปยังอีกสภาพหนึ่งในทางที่ดีขึ้น
การพัฒนา อาจแยกได้เป็น ๒ แบบ คือ การริเริ่มทำสิ่งใหม่ๆ เช่น การประดิษฐ์คิดค้น ฯลฯ และการปรับปรุงพัฒนาสิ่งเดิมให้ดีขึ้น
การพัฒนาต้องพิจารณาให้ครอบคลุมทั้งด้านวัตถุและจิตใจไปพร้อมๆ กัน
การพัฒนาชุมชน หมายถึง การพัฒนาชุมชนให้ดีขึ้น ด้วยวิธีการ (Method) ขบวนการ (Movement) และกระบวนการ (Process) ที่กำหนดขึ้นอย่างเป็นระบบ เพื่อให้ชุมชนส่วนรวมดีขึ้น โดยให้สมาชิกของชุมชนมีส่วนร่วมในการกำหนดเป้าหมายและการดำเนินกิจกรรมต่างๆ
จุดมุ่งหมายหลักของการพัฒนาชุมชน ๓ ประการ ได้แก่ ชุมชนเข้มแข็ง ชุมชนอยู่ดีมีสุข และชุมชนน่าอยู่

ชุมชนเข้มแข็ง หมายถึง คนมีประสิทธิภาพ สามารถแก้ปัญหาของตนเองและชุมชนได้ สมาชิกแต่ละคนนำความสามารถของตนเองออกมาใช้ให้เป็นประโยชน์ และที่สำคัญคือสมาชิกในชุมชนให้ความร่วมมือในการพัฒนาชุมชน มีความสามัคคีกัน
ชุมชนอยู่ดีมีสุข หมายถึง คนในชุมชนคุณภาพชีวิตที่ดี มีฐานะทางเศรษฐกิจของครอบครัวและชุมชนดีขึ้น
ชุมชนน่าอยู่ มีสิ่งแวดล้อมที่ดี ผู้คนมีจิตใจดี เอื้อเฟื้อ มีน้ำใจ มีสิทธิและอิสรภาพตามระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์เป็นประมุข

กระบวนการพัฒนาชุมชน

กระบวนการพัฒนาชุมชน มีอย่างน้อย ๕ ขั้นตอน ได้แก่

การศึกษาชุมชน
การวิเคราะห์ชุมชน จัดลำดับปัญหาและความต้องการของชุมชน
การวางแผนพัฒนาในลักษณะโครงการ
การดำเนินโครงการพัฒนาชุมชน
การประเมินผลความสำเร็จของโครงการ
การทบทวนปัญหาและอุปสรรค์

การศึกษาชุมชน คือ การเข้าไปศึกษาเพื่อทำความเข้าใจในสถานการณ์ต่างๆ ของชุมชน ทั้งทางด้านกายภาพ สังคม วัฒนธรรม ประเพณี เศรษฐกิจ ความสัมพันธ์ในรูปแบบต่างๆ ทั้งนี้เพื่อวัตถุประสงค์ของการศึกษาชุมชนที่แตกต่างกันไปตามความต้องการของผู้ศึกษา
วัตถุประสงค์ของการศึกษาชุมชนหลักๆ ที่สำคัญ ได้แก่

เพื่อหาข้อเท็จจริงต่างๆ ที่เกิดขึ้นในชุมชน
เพื่อค้นหาองค์ความรู้ใหม่หรือเพิ่มเติมองค์ความรู้เดิมเกี่ยวกับชุมชนเป้าหมายมากยิ่งขึ้น
เพื่อวัตถุประสงค์เฉพาะอื่นๆ ตามความต้องการของผู้ศึกษา

วิธีการหลักในการศึกษาชุมชนมี ๒ ประการ ได้แก่ การสังเกต (Observation) และ การสัมภาษณ์ (Interview)
การสังเกต คือ การเฝ้าดูอย่างเป็นระบบ เป็นเครื่องมือที่ใช้ในการเก็บข้อมูลต่างๆ ที่เกี่ยวกับพฤติกรรมของสิ่งที่เราต้องการศึกษา อาจเป็นบุคคล สิ่งแวดล้อม หรือวัตถุต่างๆ โดยใช้ประสาทสัมผัสทั้ง ๕ ได้แก่ ตา หู จมูก ลิ้น หรือผิวกาย ในการติดตามอย่างใกล้ชิด
ขอบเขตสำคัญของการสังเกต (สิ่งที่ต้องสังเกต) ได้แก่

ฉากและบุคคล ได้แก่ ลักษณะทางกายภาพและทางสังคมของเหตุการณ์ที่เราเฝ้าดูอยู่ ดูว่าเป็นใคร เกิดที่ไหน ฯลฯ
พฤติกรรม การกระทำที่ผู้สังเกตเห็นในเหตุการณ์ที่เฝ้าดูอยู่ ดูว่าเขาทำอะไร ทำอย่างไร

การสังเกตอาจแบ่งออเป็น ๒ ประเภทได้แก่ การสังเกตแบบมีส่วนร่วมและการสังเกตแบบไม่มีส่วนร่วม
การสังเกตแบบมีส่วนร่วม คือ การสังเกตที่ผู้สังเกตเข้าไปใช้ชีวิตร่วมกับกลุ่มคนที่ถูกศึกษา มีการทำกิจกรรมราวกับว่าผู้สังเกตมีสถานภาพและบทบาทเดียวกัน ผู้สังเกตต้องปรับตัวให้เข้ากับกลุ่มคนที่ศึกษา โดยอาจเข้าไปฝังตัวอยู่ในเหตุการณ์ เข้าไปอาศัยอยู่ในชุมชนเป็นเวลานาน จนคนในชุมชนรู้สึกว่าเป็นเรื่องธรรมดา
ข้อมูลที่เหมาะสมกับการสังเกตแบบมีส่วนร่วม ได้แก่

ข้อมูลด้านความเชื่อและทัศนคติ เช่น ความเชื่อทางศาสนา ความเชื่อและทัศนคติทางการเมือง ฯลฯ
ข้อมูลด้านพฤติกรรม เช่น ความสามัคคีและความขัดแย้งของคน วิถีชีวิตด้านต่างๆ การบริโภคอาหาร วิถีการทำงาน การเล่น การผักผ่อน การทิ้งขยะ ฯลฯ

การสัมภาษณ์ เป็นกระบวนการสื่อสารระหว่างบุคคลด้วยการพบปะกับผู้ให้ข้อมูลโดยตรง ซึ่งอาจจะโดยการพูด ท่าทาง สัญลักษณ์ และความรู้สึกที่แสดงออกได้ เป็นวิธีการที่เหมาะสมในการศึกษาชุมชนจากเด็กๆ และผู้ไม่รู้หนังสือมากนัก
การสัมภาษณ์แบ่งออกเป็น ๒ ประเภท ได้แก่ การสัมภาษณ์แบบมาตรฐาน (Standardized Interview) ที่กำหนดคำถามไว้ล่วงหน้า หรือเรียกว่าการสัมภาษณ์แบบมีโครงสร้าง (Structured Interview) และการสัมภาษณ์แบบไม่มีคำถามแน่นอน หรือการสัมภาษณ์แบบไม่มีโครงสร้าง (Unconstructed Interview) หรืออาจแบ่งตามจำนวนคนเป็น สัมภาษณ์เดี่ยวรายบุคคลหรือสัมภาษณ์กลุ่ม/พร้อมกันหลายคน (Group Interview)
เครื่องมือศึกษาชุมชนที่ได้รับความนิยมมากคือ เครื่องมือ ๗ ชิ้น ที่นำเสนอโดย นพ.โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์ ได้แก่

แผนที่เดินดิน
ผังเครือญาติ
โครงสร้างองค์กรชุมชน
ปฏิทินชุมชน
ประวัติศาสตร์ชุมชน
ประวัติชีวิต

แผนที่เดินดิน เป็นเครื่องมือที่สำคัญที่สุด เพราะ การเดินสำรวจด้วยตนเองจะทำให้รู้จักโลกของชาวบ้าน เห็นภาพจริง เห็นภาพรวม เห็นโครงสร้างของชุมชน และได้ข้อมูลมาก เร็ว และเชื่อถือได้ นอกจากนี้แล้วยังจะทำให้เกิดความสัมพันธ์กับชุมชน เกิดความคุ้นเคยกับชาวบ้าน
การเดินสำรวจเพื่อทำแผนที่ชุมชน นิสิตจะต้อง

เดินทั่วทั้งชุมชน
ดูด้วยตาตนเองทุกบ้าน
เห็นพื้นที่ทางกายภาพ
เข้าใจพื้นที่ทางสังคม

(ขอขอบคุณ นักศึกษาคณะพยาบาล มหาวิทยาลัยราชธานี วิทยาเขตอุดรธานี)

ผังเครือญาติ จะทำให้รู้ระบบความสัมพันธ์ซึ่งเป็นรากฐานของสังคม การทำผังเครือญาติจะเห็นความเชื่อมโยงของคนในสังคม

โครงสร้างองค์กรชุมชน เป็นแผนผังแสดงความสัมพันธ์เชิงอำนาจของบุคคลในชุมชน ทั้งที่เป็นทางการและไม่เป็นทางการ การทำแผนผังโครงสร้างองค์กรชุมชนที่ครอบคลุมครบถ้วน จะทำให้เกิดความรู้ความเข้าใจด้านอื่นๆ เกี่ยวกับคนหรือกลุ่มคน
แผนผังโครงสร้างองค์กรชุมชน จะช่วยให้นิสิตทราบว่า ใครเป็นกลุ่มไหน ใครเป็นคนของใคร ซึ่งอาจมีประโยชน์ในการเลือกกลุ่มเป้าหมายในการสัมภาษณ์

ระบบสุขภาพชุมชน เป็นข้อมูลเกี่ยวกับสุขภาพของชุมชน อาจจะนำเสนอในรูปของแผนผังความคิดแบบต่างๆ หรือเป็นแผนภาพแสดงองค์ประกอบ ดังภาพ

ปฏิทินชุมชน เป็นเครื่องมือศึกษวิถีชีวิตในชุมชนที่เชื่อมโยงกับชีวิตประจำวัน วัฒนธรรม ประเพณี หรือกิจกรรมสำคัญๆ ของชุมชน อาจนำเสนอในรูปแบบต่างๆ

ผังประวัติศาสตร์ชุมชน ใช้ในการศึกษาเรื่องราวความเป็นมาของดชุมชนด้านต่างๆ เช่น ด้านเศรษฐกิจ สังคม วัฒนธรรม การเมือง การเกษตร ฯลฯ ซึ่งจะทำให้เข้าใจปรากฎการณ์ในชุมชนได้